Բարձրագույն արժեքը
Նախկին գաղափարախոսությունը հեռացավ ոչ թե չարանենգ մարդկանց կամքով, ինչպես երբեմն կարծում են, այլ որովհետև նրա հիմքում ուտոպիա էր՝ մի բան, որն աշխարհում չկա, չի կարող լինել: Գեղեցիկ, բայց անիրականանալի երազանք: Իրականում շատ քչերն էին հավատում դրան, այդ պատճառով էլ դաստիարակությունը մշտապես անարդյունավետ էր լինում: Պաշտոնական պրոպագանդան, որն իրականացնում էր նաև դպրոցը, շշմելու չափ չէր համապատասխանում իրական կյանքին: Հիմա իրական աշխարհ ենք վերադառնում: Ահա, թե ինչն է կարևոր. այն խորհրդային չէ, բուրժուական չէ, այն իսկական է, իրական, աշխարհ, որտեղ մարդիկ ապրում են: Լավ, թե վատ, բայց ապրում են: Յուրաքանչյուր ժողովուրդ իր պատմությունն ունի, իր ազգային բնավորությունը, իր լեզուն և իր երազանքները. յուրաքանչյուր ժողովուրդ իրենը, հատուկն ունի: Բայց ամբողջությամբ աշխարհը միասնական է, իրական: Եվ այս իրական աշխարհում սեփական արժեքներ գոյություն ունեն, յուրաքանչյուր մարդու համար սեփական բարձրագույն նպատակներ կան: Կա նաև մի բարձրագույն արժեք, որի համեմատ դասավորվում են մնացած նպատակներն ու արժեքները: Ուսուցչի, դաստիարակի, դաստիարակության համար չափազանց կարևոր է հասկանալ, թե որն է այդ բարձրագույն արժեքը: Մեր կարծիքով այդ բարձրագույն արժեքը, որի մասին մարդիկ երազում և հազարամյակներ շարունակ վիճում են, որը մարդու համար ամենադժվար ընկալելին է, ազատությունն է:
Հարցնում են` հիմա ինչպիսի՞ մարդ դաստիարակենք: Պատասխանում ենք՝ ազատ մարդ:
Ի՞նչ է ազատությունը
Այս հարցին պատասխանելու համար հարյուրավոր գրքեր են գրվել, և դա հասկանալի է. ազատությունն անվերջ հասկացություն է: Այն մարդու բարձրագույն հասկացությունների թվին է պատկանում և սկզբունքորեն չի կարող ճշգրիտ սահմանում ունենալ: Անվերջը չի կարելի սահմանել բառերով: Նա բառերից բարձր է: Քանի մարդիկ ապրում են, նրանք ձգտելու են հասկանալ, թե ինչ է ազատությունը, և ձգտելու են դրան: Աշխարհում ոչ մի տեղ իրական սոցիալական ազատություն չկա, յուրաքանչյուր մարդու համար տնտեսական ազատություն նույնպես, ըստ ամենայնի, չկա. բայց հսկայական թվով ազատ մարդիկ կան:
Դա ինչպե՞ս կարող է պատահել: «Ազատություն» բառի մեջ միմյանցից խիստ տարբերվող երկու հասկացություն է պարունակվում: Ըստ էության բոլորովին տարբեր երկու բաների մասին է խոսքը: Փիլիսոփաները, վերլուծելով այս դժվար բառը, եկել են այն եզրակացության, որ կա «ազատությունից»՝ ինչ-որ արտաքին պարտադրանքից և ճնշումից ազատություն, և կա «ազատություն –համար»՝ մարդու ներքին ազատությունը ինքնիրագործման համար: Ինչպես արդեն ասվեց, արտաքին ազատությունը բացարձակ չի լինում: Բայց ներքին ազատությունը կարող անսահման լինել նույնիսկ ամենածանր կյանքի դեպքում: Մանկավարժության մեջ վաղուց է քննարկվում ազատ դաստիարակությունը: Այդ ուղղությանը հարող ուսուցիչները փորձում են դպրոցում երեխային արտաքին ազատություն տալ:
Մենք խոսում ենք մյուս՝ ներքին ազատության մասին, որը ցանկացած պայմանների դեպքում հասանելի է մարդուն, որի համար հատուկ դպրոցներ ստեղծելու անհրաժեշտություն չկա: Ներքին ազատությունն արտաքին ազատությունից ամուր կապված չէ: Ամենաազատ պետության մեջ կարող են լինել կախված, անազատ մարդիկ: Ամենաանազատ պետության մեջ, որտեղ բոլորն են այս կամ այն կերպ ճնշվում, կարող են լինել ազատ մարդիկ: Այսպիսով, ազատ մարդ դաստիարակելը երբեք շուտ չէ և երբեք ուշ չէ: Ազատ մարդիկ պետք է դաստիարակենք ոչ այն պատճառով, որ մեր հասարակությունն ազատություն է ձեռք բերել, դա վիճելի հարց է, այլ այն պատճառով, որ ներքին ազատությունը պետք է հենց մեր սանին՝ ինչ հասարակության մեջ էլ ապրի:
Ազատ մարդը ներքուստ ազատ մարդն է: Ինչպես բոլոր մարդիկ, արտաքուստ նա կախված է հասարակությունից: Բայց ներքուստ նա անկախ է: Հասարակությունը կարող է արտաքին ազատություն ձեռք բերել (ճնշումներից), բայց ազատ դառնալ կարող է միայն այն ժամանակ, երբ մարդկանց մեծ մասը ներքուստ ազատ լինի: Մեր կարծիքով, հենց սա էլ պետք է լինի դաստիարակության նպատակը՝ մարդու ներքին ազատությունը: Ներքուստ ազատ մարդիկ դաստիարակելով՝ մենք ամենամեծ օգուտն ենք տալիս և՛ մեր սաներին, և՛ ազատության ձգտող մեր երկրին: Այստեղ ոչ մի նոր բան չկա. նայե՛ք լավագույն ուսուցիչներին, հիշե՛ք ձեր ամենալավ ուսուցիչներին. նրանք բոլորը ջանում էին ազատ մարդիկ դաստիարակել, դրա համար էլ հիշվում են: Ներքուստ ազատ մարդկանց վրա է հենվում և նրանցով է զարգանում աշխարհը:
Ի՞նչ է ներքին ազատությունը
Ներքին ազատությունը նույնքան հակասական է, ինչքան ազատությունն ընդհանրապես: Ներքուստ ազատ մարդը, ազատ անհատը ինչ-որ տեղ ազատ է, ինչ-որ տեղ՝ ոչ: Ինչի՞ց է ազատ ներքուստ ազատ մարդը: Նախ և առաջ՝ մարդկանց ու կյանքի նկատմամբ վախից: Սովորական հասարակական կարծիքից: Նա անկախ է ամբոխից: Ազատ է մտածողության կարծրատիպերից. ունակ է իր, սեփական հայացքն ունենալու: Ազատ է նախապաշարումներից: Ազատ է նախանձից, շահամոլությունից, իր սեփական ագրեսիվ նկրտումներից: Կարելի է ասել՝ նրա մեջ մարդկայինն է ազատ: Ազատ մարդուն հեշտ է ճանաչելը. նա հասարակ պահվածք ունի, ինքնատիպ է մտածում, երբեք չի ցուցաբերում ո՛չ ստրկամտություն, ո՛չ վրդովվեցնող հանդգնություն: Նա գնահատում է յուրաքանչյուրի ազատությունը: Նա իր ազատությամբ չի գոռոզանում, ամեն գնով ազատության չի ձգտում, չի պայքարում սեփական ազատության համար. դա մշտապես ունի: Դա նրան տրված է հավերժ օգտագործման: Նա ազատության համար չի ապրում, այլ ազատ է ապրում: Նա թեթև մարդ է, նրա հետ հեշտ է, նա լի է կենսական շնչառությամբ:
Յուրաքանչյուրս հանդիպել է ազատ մարդկանց: Նրանց միշտ սիրում են: Բայց կա մի բան, որից իրապես ազատ մարդն ազատ չէ: Շատ կարևոր է սա հասկանալը: Ինչի՞ց ազատ չէ ազատ մարդը: Խղճից:
Ի՞նչ է խիղճը
Եթե չհասկանանք, թե ինչ է խիղճը, ապա չենք հասկանա նաև ներքուստ ազատ մարդուն: Առանց խղճի ազատությունը կեղծ ազատություն է, դա ծանրագույն կախվածության տեսակներից է: Կարծես թե ազատ, բայց անխիղճ մարդն իր նկրտումների գերին է, կյանքի հանգամանքների ստրուկը, և իր արտաքին ազատությունը նա ի չարն է գործադրում: Այդպիսի մարդուն կարելի է ցանկացած անուն տալ, բայց ոչ ազատ: Ազատությունը հասարակական գիտակցության մեջ ընկալվում է որպես բարություն:
Ուշադրությո՛ւն դարձրեք մի կարևոր առանձնահատկության. այստեղ չի ասվում՝ ազատ չէ իր խղճից, ինչպես սովորաբար ասում են: Որովհետև իր խիղճ չի լինում. Խիղճը և՛ սեփական է, և՛ ընդհանուր: Խիղճն այն ընդհանուրն է, որը յուրաքանչյուրի մեջ առանձին կա: Խիղճն այն է, որ միավորում է մարդկանց: Խիղճը այն ճշմարտությունն է, որը մարդկանց միջև և յուրաքանչյուր մարդու մեջ է ապրում: Նա միակն է բոլորի համար, այն ընկալում ենք լեզվի միջոցով, դաստիարակության հետ, միմյանց հետ շփվելով: Պետք չէ հարցնել, թե ինչ է ճշմարտությունը. ազատության նման, դա էլ հնարավոր չէ բառերով արտահայտել: Բայց այն զգում ենք արդարության զգացողությամբ, ինչը յուրաքանչյուրս զգում է, երբ կյանքը ճիշտ է ընթանում: Եվ յուրաքանչյուրը տառապում է, երբ արդարությունը խախտվում է, երբ ճշմարտությունն է ոտնահարվում: Խիղճը՝ խիստ ներքին, բայց միաժամանակ հասարակական զգացողություն, մեզ ասում է, թե որտեղ է ճշմարտությունը, և որտեղ` սուտը: Խիղճը մարդուն ստիպում է կառչել ճշմարտությանը, այսինքն՝ ճշմարտությամբ, արդարացի ապրել: Ազատ մարդը խստորեն ենթարկվում է խղճին, բայց միայն նրան:
Ուսուցիչը, որի նպատակը ազատ մարդու դաստիարակությունն է, պետք է պահպանի արդարության զգացողությունը: Կրթության համար սա է գլխավորը: Ոչ մի դաստիարակություն էլ չկա: Դաստիարակության համար ոչ մի պետպատվեր հարկավոր չէ: Դաստիարակության նպատակը մեկն է բոլոր ժամանակների համար` մարդու ներքին ազատությունը, ազատությունը ճշմարտության համար:
Ազատ երեխա
Ներքուստ ազատ մարդու դաստիարակությունն սկսվում է մանկությունից: Ներքին ազատությունը բնածին նվեր է, հատուկ տաղանդ, որը կարելի մարել, ինչպես և ցանկացած տաղանդ, բայց կարելի է նաև զարգացնել: Յուրաքանչյուր մարդ այս կամ այն չափով օժտված է այդ տաղանդով, ինչպես յուրաքանչյուրը խիղճ ունի. բայց մարդը կամ լսում է նրան և ձգտում խղճով ապրել, կամ այն խլացվում է կյանքի հանգամանքներով ու դաստիարակությամբ:
Նպատակը՝ ազատ մարդու դաստիարակությունն է որոշում երեխաների հետ շփվելու բոլոր ձևերը, միջոցներն ու մեթոդները: Եթե երեխան չի ճնշվում և սովորում է խղճով ապրել, ինքնաբերաբար ձեռք է բերում կենցաղային և հասարակական բոլոր կարողությունները, որոնց մասին այդքան շատ է խոսվում դաստիարակության տեսություններում:
Մեր կարծիքով, ներքին ազատության, որն առանց մեզ էլ կա երեխայի մեջ, զարգացումը, պահպանումն ու պաշտպանությունն է դաստիարակությունը:
Բայց երեխաները լինում են ինքնակամ, կամակոր, ագրեսիվ: Շատ մեծահասակների, ծնողների և ուսուցիչների թվում է, թե երեխաներին ազատություն տալը վտանգավոր է: Այստեղով է անցնում ջրբաժանը դաստիարակության երկու մոտեցումների միջև:
Նա, ով ազատ երեխա է ցանկանում մեծացնել, նրան ընդունում է այնպիսին, ինչպիսին կա. նրան սիրում է ազատագրող սիրով: Նա երեխային հավատում է, և այդ հավատը նրան օգնում է համբերատար լինել: Նա, ով ազատության մասին չի մտածում, վախենում է դրանից, երեխային չի հավատում, նա անպայման ճնշում է երեխայի ոգին և դրանով ոչնչացնում, լռեցնում է նրա խիղճը։ Երեխայի նկատմամբ նրա սերը դառնում է ճնշող:
Այդպիսի անազատ դաստիարակությունն է հասարակությանը տալիս վատ մարդիկ: Առանց ազատության բոլոր նպատակները, նույնիսկ եթե դրանք շատ բարձր են թվում, դառնում են կեղծ և մարդկանց համար վտանգավոր:
Ազատ ուսուցիչ
Ազատ մեծանալու համար երեխան մանկությունից սկսած իր կողքին պետք է տեսնի ազատ մարդկանց և ամենից առաջ՝ ազատ ուսուցչի: Քանի որ ներքին ազատությունը հասարակությունից ուղղակի կախված չէ, միայն մի ուսուցիչը կարող է խիստ ազդել երեխայի մեջ թաքնված ազատության տաղանդի վրա, ինչպես պատահում է երաժշտական, մարզական, գեղարվեստական տաղանդների հետ:
Ազատ մարդ կարող է դաստիարակել մեզանից յուրաքանչյուրը, ամեն առանձին ուսուցիչ: Ահա այն դաշտը, որտեղ մեկն էլ զինվոր է, որտեղ մեկը կարող է ամեն ինչ անել: Որովհետև երեխաները ձգտում են դեպի ազատ մարդիկ, վստահում են նրանց, հիանում են նրանցով, շնորհակալ են նրանց: Դպրոցում ինչ էլ պատահի, նեքուստ ազատ ուսուցիչը կարող է հաղթող դուրս գալ: Ազատ ուսուցիչը երեխային ընդունում է որպես իրեն հավասար մարդու: Հենց դրանով նա իր շուրջը ստեղծում է մթնոլորտ, միայն որտեղ կարող է աճել ազատ մարդը։ Հնարավոր է՝ նա երեխային միայն մի կում ազատություն է տալիս և դրանով փրկում նրան, սովորեցնում գնահատել ազատությունը, ցույց է տալիս, որ հնարավոր է ապրել որպես ազատ մարդ:
Ազատ դպրոց
Ուսուցչի համար շատ հեշտ է ազատ մարդու դաստիարակության ուղղությամբ առաջին քայլն անել, հեշտ է ազատության նկատմամբ սեփական տաղանդը ցուցաբերել, եթե աշխատում է ազատ դպրոցում:
Ազատ դպրոցում ազատ երեխաներ են և ազատ ուսուցիչներ: Աշխարհում այդպիսի դպրոցներն այնքան էլ շատ չեն, բայց կան, և դա նշանակում է, որ այդ երազանքն իրականացնելի է: Ազատ դպրոցում կարևորն այն չէ, որ երեխաներին թույլատրում են անել այն ամենը, ինչ ցանկանան, կարգ ու կանոնից ազատելը չէ, այլ ուսուցչական ազատ ոգին, ինքնուրույնությունը, հարգանքը ուսուցչի նկատմամբ:
Աշխահում շատ կան խիստ դպրոցներ՝ ավանդական կարգ ու կանոնով, այնուամենայնիվ հենց այդ դպրոցներն են աշխարհին տալիս ամենաարժեքավոր մարդկանց: Քանի որ այդ դպրոցներում աշխատում են ազատ, տաղանդավոր, ազնիվ ուսուցիչներ, որոնք իրենց գործի նվիրյալներն են, և այդ պատճառով դպրոցում խրախուսվում է արդարության ոգին: Բայց այդպիսի ավտորիտար դպրոցներում բոլորն ազատ մարդիկ չեն դառնում: Որոշ երեխաների՝ թույլերի ազատության դաղանդը լռեցվում է, դպրոցը նրանց կոտրում է:
Իսկապես ազատ դպրոցն այն է, ուր երեխաներն ուրախությամբ են գնում, որտեղ յուրաքանչյուր դասի ընթացքում է ազատություն տիրում: Երեխաները հենց այդպիսի դպրոցում են գտնում կյանքի իմաստը: Նրանք սովորում են ազատ մտածել, ազատ դրսևորվել, ազատ ապրել և գնահատել ազատությունը՝ իրենց և յուրաքանչյուրի:
Ազատների դաստիարակության ճանապարհը
Ազատությունը և՛ նպատակն է, և ճանապարհը: Ուսուցչի համար կարևոր է բռնել այդ ճանապարհն ու քայլել՝ առանց շատ շեղումների:
Ազատության տանող ճանապարհը շատ դժվար է, այն առանց սխալների չես անցնի, բայց պետք է նպատակասլաց լինել: Ազատ մարդ դաստիարակողի առաջին հարցն է` արդյո՞ք երեխաներին չեմ ճնշում: Եթե նրանց ինչ-որ բան եմ պարտադրում, ապա հանուն ինչի՞: Ինձ թվում է՝ նրանց օգուտի համար, բայց արդյո՞ք չեմ սպանում մանկական ազատության տաղանդը: Իմ առջև դասարան է, և պարապմունք անցկացնելու համար կարիք ունեմ որոշակի կարգապահության, բայց արդյո՞ք չեմ կոտրում երեխային՝ ձգտելով նրան ենթարկել ընդհանուր կարգապահությանը:
Հնարավոր է, որ ամեն մի ուսուցիչ չկարողանա այս հարցերի պատասխանները գտնել, բայց կարևոր է, որ յուրաքանչյուրն այս հարցերը ինքն իրեն տա: Ազատությունը մեռնում է այն պահին, երբ հայտնվում է վախը: Հնարավոր է, որ ազատ մարդ դաստիարակելու ճանապարհը վախից ամբողջովին ազատվելն է:
Ուսուցիչը երեխաներից չի վախենում, բայց և երեխաներն էլ ուսուցչից չեն վախենում, և ազատությունն ինքն իրեն դասարան է գալիս: Վախից ազատագրվելը դպրոցում ազատության տանող ճանապարհի առաջին քայլն է: Մնում է ավելացնել, որ ազատ մարդը միշտ գեղեցիկ է: Ուսուցչի երազանքը հոգեպես գեղեցիկ, հպարտ մարդկանց դաստիարակությունը չէ՞:
